Wonderlijk is het, dat mensen die sterven van alles meenemen en van alles achterlaten. Het is alweer een paar jaar geleden dat mijn schoonmoeder overleed, ze was 88 jaar. Ze kon geweldig handwerken en die kennis nam ze met zich mee: hoe je kraagjes kunt haken als kant en hoe je blindelings sokken kunt breien in maat 19 – 45. Wat ze ook met zich meenam, waren de 150 psalmen oude berijming die ze uit haar hoofd kon zingen, al moest ze daarbij op het allerlaatste een beetje geholpen worden.

Tot de vele dingen die ze achterliet, behoorde haar gezicht. Sinds haar dood komt dat af en toe tevoorschijn bij een familielid hier en daar, en het is net of haar eigen zus, die niet voor niets Engeltje heet, haar trekken helemaal heeft overgenomen.

Haar allerlaatste Pasen viel samen met een verjaardag in de familie. Aan de achterkleinkinderen deelde ze eieren uit in zelfgehaakte netjes, ze had toch  nog restjes liggen.

Mijn grootvader nam ook van alles mee en liet van alles achter. De allereerste uitvoeringen van de Matthäus Passion die ik bijwoonde waren van oratoriumvereniging Cantate Deo in Zoetermeer. Oma bij de alten, opa bij de tenoren, zijn grote witte zakdoek in de aanslag om zijn tranen weg te vegen, ieder jaar weer.

Ondertussen lees ik Een schrijver in oorlog, gebaseerd op de notitieboeken van Vasili Grossman. Hij bezoekt het getto van Warschau, noemt één straatnaam, de Zjeljaznaja, die eigenlijk Żelazna heet. Het manuscript van Grossmans magnum opus, Leven en lot, werd in 1961 gearresteerd. Gelukkig hing de oerversie nog jarenlang in een boodschappennetje aan de kapstok bij de de dappere weduwe van Vjatsjeslav Loboda.