Blog

Haar en haar

Als ik terugkeer van de markt, kom ik langs de IJssel mijn buurman tegen. ‘Ik ben op weg naar de kapper’, roept hij. ‘Heerlijk!’

Wat is dat toch met mensen en haar? Waarom bewaarde mijn moeder mijn allereerste haar in een envelopje? Waarom gaf de kapper een lok van mijn haar mee toen ik dat op mijn veertiende af liet knippen (en huilend van spijt naar huis fietste)? Waarom moet er haar op gezichten, borsten, bij geslachtsdelen – of er juist weer af?

Gelukkig was ik even in Parijs om antwoorden op al die vragen te vinden: in de spectaculaire tentoonstelling Des Cheveux & des poils (Haar & Haar). Een tentoonstellingsaffiche van een 18de eeuwse jongeman, kastanjebruine blik, weelderige krullen, gefotoshopte idem harige borst, trok me er als een magneet naar toe.

Lees verder “Haar en haar”

Anna en Edith, Edith en Anna

In de Musea Zutphen sta ik voor een bijzonder schilderij aan een muur in de kleur van aardbeienijs. Op de voorgrond van het kleine doek trippelen twee eksters. Allebei hebben ze een trouwring buitgemaakt, waar een van de eksters wat verbaasd naar kijkt. Achter hen, in een andere wereld, want van hen gescheiden door sluiers van ragfijne vitrage, gaat een huiselijke scène schuil. Op een ouderwets tafeltje staat een zilveren koffieservies klaar, je kunt meteen plaatsnemen op een van de stoelen die nog niet bij de tafel zijn aangeschoven.

En kijk, daar is ze al: een vrouw komt binnen door een verborgen deur. Ze neemt het servies van tafel en legt er een kleed overheen. Ze zet een foto neer, een theedoosje, pakt haar schrift en begint te schrijven.

Lees verder “Anna en Edith, Edith en Anna”

Het canongevoel


Toen ik aan het begin van de zomer door het ILFU – het Internationaal Literatuur Festival Utrecht – werd gevraagd een lijstje te maken van de tien Poolse romans die iedereen moet lezen om de Poolse literatuur te leren kennen, was dat een pittige en plezierige klus. Wat is er fijner dan het canongevoel, waarbij je, al is het maar even, in de illusie verkeert dat de wereld in een lijst van tien punten te vatten is? Of de vroegmoderne Nederlandse en Vlaamse kunst in honderd meesterwerken?

Lees verder “Het canongevoel”

11 Boeken om de Poolse literatuur te leren kennen

Wie ik werkelijk ben, heb ik te danken aan de Poolse literatuur. Die regel heb ik al eens eerder opgeschreven, en hij is nog steeds waar. Bij mijn eerste bezoek aan Polen, tijdens een studentenuitwisseling in 1983, ervaarde ik als enigszins naïeve Leidse kunstgeschiedenisstudent voor het eerst wat literatuur kan betekenen. Een boek of een gedicht kon een vlucht uit de werkelijkheid zijn. Maar veel meer nog was het een protest, een stem van verzet. Het waren de jaren waarin bijvoorbeeld het gedicht ‘Meneer Cogito’s opdracht’ van Zbigniew Herbert een duizelingwekkende carrière maakte door zich te transformeren tot een soort anti-communistisch strijdlied dat velen uit hun hoofd kenden. ‘Toon moed wanneer de rede tekort schiet moed/ bij de laatste afrekening is dat het enige wat telt.’ Het is een gedicht dat in het huidige Polen, waar de persvrijheid steeds meer wordt beperkt, waar de onafhankelijkheid van rechters wordt belemmerd, en waar democratie en rechtsstaat steeds meer worden ondermijnd, helaas opnieuw actueel is.

Voor het Internationaal Literatuur Festival Utrecht (ILFU) maakte ik een lijst van elf Poolse boeken die je gelezen moet hebben.

Lees verder “11 Boeken om de Poolse literatuur te leren kennen”

Kan een everywoman geen heldin zijn?

“In haar maandelijkse column kijkt kunsthistoricus Gerdien Verschoor met een hedendaagse blik naar de erfenis van de oude meesters van de Lage Landen”, zo staat mijn column aangekondigd op de website van delagelanden.com Die opdracht werd deze maand enigszins op de proef gesteld.

Eerst zag ik de prachtige tentoonstelling van de Italiaanse Sofonisba Anguissola (ca. 1532-1625) in Rijksmuseum Twenthe in Enschede. En nu volg ik gefascineerd het debat dat is ontstaan rondom het beeld Moments Contained van Thomas J. Price. Sinds begin juni is ze te zien voor het Centraal Station van Rotterdam: een vier meter hoog zwart meisje met het haar in een knot, gekleed in een trainingspak, sneakers aan haar voeten.

Lees verder “Kan een everywoman geen heldin zijn?”

Schakende meiden en een Poolse edelman

Misschien is het wel het eerste groepsportret in de kunstgeschiedenis dat alleen vrouwen afbeeldt: Het schaakspel van Sofonisba Anguissola (ca 1535 – 1625). Maar dat is niet wat dit schilderij zo bijzonder maakt. Want als je ernaar kijkt, voel je je meteen in de voorstelling opgenomen, alsof je zelf ook aan het schaakbord zit in je jurk van goudbrokaat. Je bent onderdeel van een spel van ogen en handen. Blikken en gebaren vliegen over tafel.

Sofonisba Anguissola, Het schaakspel, 1555, olieverf op doek, 72 x 97 cm.
The Raczyński Foundation, Nationaal Museum Poznań

Tegenover je zit Europa, het jongste meisje van het gezelschap. Lachend (je ziet haar tanden! – als ze niet zo jong was, zou dit ongepast zijn voor een dame) kijkt ze haar zusje Minerva aan terwijl ze haar linkerhand op tafel legt. Minerva op haar beurt kijkt naar haar oudere zus Lucia terwijl ze haar hand opheft en iets tegen haar zegt. Heeft ze gewonnen? Of wordt er vals gespeeld? En Lucia, die met haar rechterhand een schaakstuk verplaatst en met haar linkerhand beschermend de buitgemaakte koningin omsluit, kijkt naar jou. Of nee, natuurlijk kijkt ze niet naar jou, maar naar degene die haar portretteert: haar oudste zus Sofonisba. En er is nog iemand die meekijkt met het spel: de dienstbode helemaal rechts op het schilderij.

En zelf kijk je ook: naar parels in kapsels, naar kanten manchetten, naar het fijngepenseelde landschap dat zich achter het groepje vrouwen ontvouwt. De kunstenaarsbiograaf Giorgio Vasari, tijdgenoot van Sofonisba was bijzonder van het schilderij onder de indruk. De portretten van Sofonisba leken volgens hem werkelijk te leven, en kwamen aan niets tekort, ‘behalve aan spraak’, zo noteerde hij nadat hij het schilderij bij de Anguissola’s thuis in Cremona had gezien.

Lees verder “Schakende meiden en een Poolse edelman”

Landschapspijn

Misschien komt het door de langer wordende avonden dat het me nu pas opviel: aan de overkant van de rivier de IJssel is een rotonde gebouwd. Ineens zijn er straatlantaarns in de plaats gekomen van de donkere ruimte die ik zag als ik ’s nachts vanaf mijn dakterras over de IJssel keek. Het stille en vertrouwde duister heeft plaatsgemaakt voor een lelijk blauw licht, dat het slapende landschap met het grijze water, de uiterwaarden en de koeien in zich heeft opgenomen en uitspuugt met een hardheid die pijn doet aan je ogen.

Wat heeft dat met dit prachtige schilderij van Jan van Eyck te maken?

Lees verder “Landschapspijn”

Een venster op verdriet

De lage landen heeft me gevraagd een stuk te schrijven over de tentoonstelling Vlaams expressionisme. Heerlijke herinneringen. Op naar het Haagse Kunstmuseum. In Utrecht wordt het ineens vol in de trein. Amechtige Amerikanen met grote koffers, kletsende studenten en gehaaste forenzen stromen de stiltecoupé binnen. Vanwege een ernstig treinongeluk bij Voorschoten eerder deze week moeten reizigers de gekste omwegen nemen om van Schiphol of Amsterdam in Den Haag te geraken.

En dan sta ik in Heerlijke herinneringen ineens voor een schilderij dat óók over een treinongeluk gaat…

Lees verder “Een venster op verdriet”

Kijken en bekeken worden

Het schijnt dat ze echt bestaan: kunstverzamelaars die maanden met een nieuwe aankoop achterin de auto rondrijden omdat ze thuis niet durven opbiechten dat ze weer een kostbaar object hebben toegevoegd aan hun immer uitdijende collectie.

Verzamelen kan een verslaving zijn. Er zijn verhalen bekend van collectioneurs die de spaarpot van hun kinderen openbreken om het tekort voor een aankoop bij te kunnen passen. Een unieke aankoop mislopen uit zuinigheid? Dat is voor een echte verzamelaar geen optie.

Lees verder “Kijken en bekeken worden”

De omhelzing van Abraham

Cultureel erfgoed is een slachtoffer van iedere oorlog. Ook in Oekraïne woedt al sinds meer dan een jaar een conflict dat gaat over identiteit – en dus over erfgoed. Erfgoed is hier meer dan een toevallig doelwit. De Russen vernietigen kunst en cultuur doelbewust als onderdeel van hun strategie om de Oekraïense identiteit uit te wissen. We zagen de beelden van verwoeste kerken, kapotgeschoten theaters, zwaar beschadigde musea.

Volgens cijfers van UNESCO (eind november) zijn 221 culturele sites gedeeltelijk of volledig verwoest als gevolg van de oorlog, waaronder 98 religieuze gebouwen, 78 gebouwen van historische of artistieke waarde, 18 monumenten, 17 musea en 10 bibliotheken. Ook zijn er berichten over grootschalige plundering van museale collecties door de Russen in onder meer Kherson.

Op grote schaal zet de Oekraïense bevolking zich in om hun erfgoed te redden. Kunstwerken werden op veilige plekken ondergebracht, standbeelden met zandzakken beschermd, gebrandschilderde ramen dichtgetimmerd.

Beeldend kunstenaar Elena Subach (1980) woont en werkt in Lviv. Daar maakte ze vorig jaar een fotoreportage van kunstwerken die worden ingepakt om ze tegen het oorlogsgeweld te beschermen. Ze bundelde haar foto’s in het boek Hidden, met een essay van Yurko Prohasko.

Het zijn aangrijpende beelden. Wat misschien nog wel meer indruk op me maakt dan de kwetsbaarheid van al die prachtige objecten, is de liefde en zorg waarmee ze worden omringd.

Kijk eens hoe Abraham troost zoekt bij de man met het mondkapje.
Kijk terug naar de vrouw die ons aankijkt vanachter beschermend tape.
Kijk eens hoe de engelen op het orgelfront staan ingepakt en nog steeds wit en trots zijn, en daarmee een nieuw soort engelen zijn geworden.

Het fotoboek Hidden van Elena Subach kun je bestellen via deze link. Een deel van de opbrengst gaat naar Children of Heroes, ter ondersteuning van kinderen die hun ouders aan de oorlog in Oekraïne hebben verloren.

De sculptuur van Abraham en de engelen zijn van de hand van Johann Pinsel (1715-1725 – 1761 of 1762).